در این مطلب سخنان حکمت آموز امام مجتبی علیه السلام را در موضوعات مختلف ذکر می نماییم به امید آن که از این گوهرها نهایت استفاده را در جهت کسب فضایل اخلاقی و رد رذایل اخلاقی داشته باشیم.

1- قیل له ‏علیه السلام: فما الحلم؟ قال‏علیه السلام:" کظم الغیظ و ملک ‏النفس." ( تحف ‏العقول، ص 227)

از حضرت امام حسن‏ علیه السلام پرسیده شد که بردباری یعنی چه؟ فرمودند: بردباری عبارت از فرو بردن خشم و اختیار نفس را داشتن .

2- قیل له ‏علیه السلام: فما الشرف؟ قال‏علیه السلام: اصطناع العشیرة؟ و حمل الجریرة. ( تحف‏العقول، ص 227)

از حضرت پرسیده شده بزرگواری چیست؟  فرمودند: احسان‏ به قبیله و تبار و تحمل خسارت و جرم آنها.

3- قیل له ‏علیه السلام: فما المروة؟ قال‏علیه السلام: حفظ الدین، و اعزازالنفس، و لین الکنف، و تعهد الصنیعة، و اداء الحقوق، و التحبب الی الناس. ( تحف‏العقول، ص 227)

از امام‏علیه السلام پرسیده شد که جوانمردی یعنی چه؟ فرمودند: جوانمردی عبارت است از حراست دین، و عزت نفس، و با نرمش برخورد نمودن و بررسی عملکرد خویش، و پرداخت ‏حقوق و دوستی نمودن با مردم .

4- قیل له ‏علیه السلام: فما الکرم؟ قال‏علیه السلام: الابتداء بالعطیة قبل ‏المسئلة و اطعام الطعام فی المحل.

از امام حسن‏علیه السلام معنای کرامت و بزرگ ‏منشی را پرسیدند؟ فرمودند: بخشش پیش از خواهش و اطعام در هنگام قحطی .

5- قال امام المجتبی‏علیه السلام: اعلموا ان الله لم یخلقکم عبثا و لیس بتارککم سدی، کتب آجالکم و قسم بینکم معائشکم‏ لیعرف کل ذی لب منزلته و ان ما قدر له و ما صرف عنه‏ فلن یصیبه. ( تحف‏العقول، ص 234)

امام ‏علیه السلام فرمودند: «ای بندگان خدا» بدانید که خداوند شما را بیهوده نیافریده است، و به حال خود رها ننموده، مدت عمرتان ‏را نوشته، و روزی شما را بینتان تقسیم نموده تا هر خردمندی‏ قدر و ارزش خود را بداند و بفهمد جز آنچه مقدر شده هرگز به‏ او نمی‏رسد.

6- قال الامام المجتبی‏ علیه السلام: قد کفاکم مؤونة الدنیا و فرغکم ‏لعبادته و حثکم علی الشکر وافترض علیکم الذکر واوصاکم بالتقوی. ( تحف‏العقول، ص 234)

امام مجتبی‏علیه السلام فرموده است: به تحقیق خداوند روزی شما را بر عهده گرفته است، و شما را برای بندگی فراغت‏ بخشیده و به‏ شکرگزاری تشویق نموده است و نماز را بر شما واجب فرموده‏ و به پرهیزکاری توصیه فرموده است.

7- قال علیه السلام: والتقوی باب کل توبة و راس کل حکمة و شرف ‏کل عمل. بالتقوی فاز من فاز من المتقین. ( تحف‏العقول، ص 234)

امام مجتبی‏علیه السلام فرموده است: پرهیزکاری در بازگشت « به ‏سوی خدا» و سر رشته هر حکمت، و شرافت هر کار است، وهر کس از پرهیزکاران به کامیابی رسید به وسیله تقوا بوده ‏است.

8- قال امام المجتبی‏علیه السلام: ما تشاور قوم الا هدوا الی ‏رشدهم .( تحف‏العقول، ص 236)

امام مجتبی‏علیه السلام فرمود: هیچ قومی مشورت نکرد مگر این که به ‏ترقی و تکامل راه یافت.

9- قال‏علیه السلام: انه قال فی تفسیر قوله « وقفوهم انهم‏ مسئولون‏» انه لا یجاوز قدما عبد حتی یسئل عن اربع: عن‏ شبابه فیما ابلاه و عمره فیما افناه، و عن ماله من این جمعه، و فیما انفقه، و عن حبنا اهل البیت. ( بحارالانوار، ج 44، ص12)

امام حسن‏ علیه السلام: در تفسیر آیه شریفه « وقفوهم انهم ‏مسئولون‏» فرموده‏اند: به تحقیق « روز قیامت‏» هیچ بنده‏ای‏ قدم از قدم برنمی‏دارد مگر این که نسبت ‏به چهار چیز مورد بازجویی و پرسش قرار می‏گیرد:

الف- از جوانی‏اش که در چه راهی مصرف نموده است.

ب- از عمرش که در چه کاری آن را به کار گرفته است.

ج- از ثروتش که چگونه جمع و در چه راهی مصرف نموده است.

د- از دوستی ما اهل بیت و خاندان پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم .

10- قال‏علیه السلام: لو لم یبق لبنی امیة الا عجوز درداء، لبغت دین ‏الله عوجا و هکذا قال رسول الله ‏صلی الله علیه و آله و سلم. (بحار، ج‏44، ص 43)

جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: اگر از بنی‏امیه « در روی زمین‏ احدی نماند جز پیرزن فرتوت و ناتوانی، همان یک نفر دین خدا را به ‏مسیر نادرستی خواهد کشاند.

11- قال الامام المجتبی‏علیه السلام: اعمل لدنیاک کانک تعیش ‏ابدا، واعمل لاخرتک کانک تموت غدا.( الحیاة، ج‏4، ص 62)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: چنان برای دنیایت تلاش کن که گویا همیشه زنده‏ای، و چنان برای آخرتت تلاش کن که گویی فردا مرگت فرا می‏رسد.

12- قال: کان الحسن ابن علی‏علیه السلام: اذا قام الی الصلاة لبس ‏اجود ثیابه فقیل له: یابن رسول الله! لم تلبس اجود ثیابک؟! فقال‏ علیه السلام: ان الله جمیل یحب الجمال فاتجمل‏ لربی و هو یقول « خذوا زینتکم عند کل مسجد» فاحب ان‏ البس اجود ثیابی. ( الحیاة، ج‏5، ص 66)

راوی می‏گوید: امام حسن‏علیه السلام زمانی که نماز را برپا می‏داشتند زیباترین لباس را می‏پوشیدند، به حضرت عرض شد، ای پسر رسول خدا چرا به هنگام نماز اینگونه لباس می‏پوشی؟ حضرت فرمودند: به تحقیق خدا زیبا است و زیبائی را دوست ‏می‏دارد. پس خود را برای پروردگارم می‏آرایم، چنانچه‏ می‏فرماید: « به هنگام نماز و حضور در مساجد لباس زیبای‏ خود را بپوشید» پس دوست دارم که بهترین لباسم را بپوشم.

13- قال‏علیه السلام: ان اکیس الکیس التقی، و احمق الحمق‏الفجور. (الحیاة، ج‏1، ص 203)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: زیرک ترین زیرک ها فرد با تقوا است‏، و احمق‏ترین احمق ها شخص فاجر و فاسق است.

14- قال‏علیه السلام: کونوا اوعیة العلم و مصابیح الهدی فان ضوءالنهار بعضه اضوء من بعضها. ( کافی، ج‏1، ص 301)

امام فرمودند: جایگاه های دانش و چراغ های درخشان هدایت ‏باشید زیرا روشنی روز بعضی از بعضی دیگرش بیشتر است.

15- قال الحسن بن علی‏علیه السلام: تاتی علماء شیعتنا القوامون ‏بضعفاء محبینا و اهل ولایتنا یوم القیامة، والانوار تستطع ‏من تیجانهم. ( محجة البیضاء، ج‏1، ص 33)

امام حسن‏علیه السلام فرموده است: از میان شیعیان ما علمایی به پا می‏خیزند که ایستادگی افراد ضعیف از دوستان ما و آنها که ‏ولایت ما را پذیرا شده‏اند به واسطه آنها است و از تاجی که بر سر دارند نور می‏درخشد.

16- و کان الحسن‏علیه السلام: اذا افرغ من وضوئه تغیر لونه فقیل ‏له فی ذالک، فقال‏علیه السلام: حق علی من اراد ان یدخل علی ذی‏العرش ان یتغیر لونه.

امام حسن‏علیه السلام زمانی که وضویش پایان می‏پذیرفت رنگ‏ مبارکش تغییر می‏نمود. در این باره از حضرت پرسیده شده ‏«چرا رنگ شما تغییر می‏نماید؟» فرمودند: کسی که می‏خواهد وارد بارگاه «خدای متعال‏» گردد سزاوار است رنگش تغییرنماید.

17- «قال نعم: استعد لسفرک و حصل زادک قبل حلول ‏اجلک. (منتهی‏الآمال، ج‏1، ص 436)

مردی از حضرت موعظه خواست، حضرت فرمودند: آماده ‏سفر آخرت ‏شو و زاد و توشه آن را پیش از رسیدن مرگ فراهم ‏نما.

18- قال امام حسن‏علیه السلام: ایها الناس انه من نصح لله و اخذ دلیلا هدی للتی هی اقوم و وفقه الله للرشاد و سدده ‏للحسنی . ( تحف‏ العقول،ص‏227)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: هان ای مردم، به تحقیق کسی که برای‏ خدا پند دهد و سخن خدا را راهنمای خود قرار دهد به راهی ‏پایدار رهنمون شود و خداوند او را به رشد موفق سازد.

19- قال امام المجتبی‏علیه السلام: بین الحق و الباطل اربع اصابع، ما رایت ‏بعینیک فهو الحق و قد تسمع باذنیک باطلا کثیرا.( از هر معصوم چهل حدیث، ص 105)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: بین حق و باطل به اندازه چهار انگشت ‏فاصله است، آنچه با چشم ببینی حق است و چه بسا که باطل‏ زیادی را با گوش بشنوی.

20- قیل له ‏علیه السلام ما الزهد؟ قال‏علیه السلام: الرغبة فی التقوی والزهادة فی الدنیا. قیل: و ما الحلم؟ قال کظم الغیظ و ملک‏النفس. قیل ما السداد؟ قال دفع المنکر بالمعروف. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 106)

از حضرت امام حسن مجتبی‏علیه السلام پرسیده شد زهد چیست؟ فرمودند: میل به پرهیزکاری و بی‏میلی نسبت‏ به دنیا. باز پرسیده شد که حلم چیست؟ فرمودند: خشم را فرو بردن و مالک خود شدن. باز پرسیده شد که سداد چیست؟ فرمودند: بدی را به وسیله خوبی برطرف نمودن.

21- قال الحسن‏علیه السلام: لبعض ولده: یا بنی لا تواخ احدا تعرف ‏موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضیت العشرة‏ فاخه علی اقالة العثرة و المواساة فی العسرة. ( تحف‏العقول، ص 236)

امام حسن‏علیه السلام به یکی از فرزندانشان فرمودند: ای پسرم با احدی برادری مکن تا آن که بدانی کجاها می‏رود و از کجاها می‏آید، و چون از حالش خوب آگاه شدی و رفتارش را پسندیدی با او برادری کن. به شرط این که رفتارت بر اساس ‏چشم پوشی از لغزش و همراهی در سختی باشد.

22- قال امام حسن‏علیه السلام: ان ابصر الابصار ما نفذ فی الخیرمذهبه و اسمع الاسماع ما وعی التذکیر و انتفع به اسلم‏القلوب ما طهر من الشبهات.(از هر معصوم چهل حدیث، ص 111)

امام حسن‏علیه السلام فرمودند: همانا بیناترین چشم‏ها آن است که در طریق خیر نفوذ کند، و شنواترین گوش‏ها آنست که پذیرنده‏تر باشد و سالم‏ترین دل ها آن است که از شبهه پاک باشد.

23- قال علیه السلام: لا یغش العاقل من استنصحه. ( تحف‏العقول، ص 239)

امام ‏حسن‏علیه السلام فرمودند: خردمند کسی است که وقتی از او پند خواستند خیانت نکند.

24- قال‏علیه السلام: اذا لقی احدکم اخاه فلیقبل موضع النور من‏ جبهته. ( تحف‏العقول، ص 239)

امام حسن‏علیه السلام فرمودند: هر گاه یکی از شما برادر خود را ملاقات کند، باید که جایگاه نور از پیشانی او را ببوسد.

25- قال امام المجتبی‏علیه السلام: هلاک الناس فی ثلاث: الکبر،الحرص، الحسد. الکبر به هلاک الدین و به لعن ابلیس. الحرص عدو النفس و به اخرج آدم من الجنة. الحسد رائدالسوء و به قتل قابیل هابیل.( از هر معصوم چهل حدیث، ص 113)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: نابودی مردم در سه چیز است: 1- بزرگ نمائی  2- افزون‏ خواهی بسیار  3- حسد و رشک بردن.

بزرگ‏ نمائی که به وسیله آن دین نابود می‏گردد و به واسطه آن‏ شیطان ملعون رانده درگاه خدا شد و حرص که به خاطر آن آدم ‏از بهشت ‏خارج شد، و رشک که سررشته همه بدی است و به‏ واسطه آن قابیل هابیل را کشت.

26- قال امام‏المجتبی علیه السلام: اوصیکم بتقوی الله و ادامة التفکر،فان التفکر ابو کل خیر و امه. (از هر معصوم چهل حدیث، ص‏114)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: شما را به پرهیزکاری و ترس از خدا و ادامه تفکر و اندیشه سفارش می‏کنم زیرا تفکر و اندیشه ‏سرچشمه همه خوبی ها است.

27- قال امام المجتبی‏علیه السلام: غسل الیدین قبل الطعام ینفی ‏الفقر و بعده ینفی الهم. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 114)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: شستن دست ها پیش از غذا فقر رامی‏زداید و بعد از آن اندوه را برطرف می‏سازد.

28- قال‏علیه السلام: صاحب الناس بمثل ما تحب ان یصاحبوک. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 114)

امام حسن مجتبی‏علیه السلام فرمود: چنان با مردم رفتار نما که ‏دوست داری با تو رفتار کنند.

29- قال‏علیه السلام: لاادب لمن لاعقل له ولا مروة لمن لاهمة له‏ و لاحیاء لمن لا دین له. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 115)

کسی که عقل ندارد ادب ندارد، و کسی که همت ندارد جوانمردی ندارد و کسی که حیا ندارد دین ندارد.

30- قال امام المجتبی علیه السلام: علم الناس علمک و تعلم علم‏ غیرک. (از هر معصوم چهل حدیث ، ص 116)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: دانشت را به مردم بیاموز، و خود نیز دانش دیگران را فراگیر.

31- قال‏علیه السلام: لا غنی اکبر من العقل ولا فقر مثل الجهل ولا وحشة اشد من العجب ولا عیش الذ من حسن الخلق. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 116)

امام حسن مجتبی‏علیه السلام فرمود: هیچ بی‏نیازی برتر از عقل نیست ‏و هیچ نیازمندی هم مثل نادانی نیست و هیچ وحشتی بدتر از خودپسندی‏ نیست، و هیچ‏ عیشی‏ لذت ‏بخش ترازاخلاق ‏نیکو نیست.

32- قال‏علیه السلام: قیدوا العلم بالکتاب.

امام حسن‏علیه السلام فرمود: علم را با نوشتن مهار کنید.

33- قال‏علیه السلام: من بدء بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه.( چهل حدیث از هر معصوم، ص 117)

امام ‏حسن‏علیه السلام ‏فرمود:هرکس ‏قبل ‏از سلام ‏سخن‏ گفت‏ جوابش‏ را ندهید.

34- تعلموا العلم فان لم تستطیعوا حفظه فاکتبوه و ضعوه ‏فی بیوتکم. (از هر معصوم چهل‏حدیث، ص 118)

دانش را فراگیرید و اگر توان حفظش را ندارید بنویسید و در خانه‏هایتان نگهداری نمائید .

35- قال‏علیه السلام: الشروع بالمعروف و الاعطاء قبل السؤال من‏ اکبر السؤدد. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 117)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: آغاز نمودن به بذل و بخشش پیش از درخواست و تقاضا، از بزرگترین شرافت و بزرگی است.

36- قال‏علیه السلام: من عبد الله، عبد الله له کل شی‏ء. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 118)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: کسی ‏که خدا را بندگی نماید، خداوند هم‏ همه چیز را فرمانبردار او گرداند.

37- قال‏علیه السلام: انا الضامن لمن لم یهجس فی قلبه الا الرضا ان یدعوالله فیستجاب له. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص 118)

امام حسن‏علیه السلام فرمود: کسی که در دلش جز خشنودی خدا خطور نکند، چون دعا کند؛ من ضامنم که دعایش مستجاب گردد.

38- قیل له فما النجدة؟ قال‏علیه السلام: الذب عن الجار و الصبر فی المواطن و الاقدام عند الکریهة. ( تحف‏العقول، ص 227)

از حضرت امام مجتبی‏علیه السلام پرسیده شد نیرومندی چیست؟ فرمودند: دفاع از پناهنده، و پایداری در نبرد، و ایستادگی‏ هنگام ‏سختی.

39- قیل له فما الفقر؟ قال‏علیه السلام: شره النفس الی کل ‏شی‏ء. ( تحف‏العقول، ص 228)

از حضرت‏ پرسیده‏ شد فقر چیست؟ فرمودند: آزمندی به هر چیزی.

40- قیل ‏له:فما الغنی؟ قال‏علیه السلام: رضاالنفس بما قسم ‏لها و ان‏ قل. ( تحف‏العقول، ص 228)

از امام مجتبی معنای فقر پرسیده شد، فرمود: خشنود بودن ‏انسان به مقداری که خدا روزی او نموده هر چند کم باشد.